نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار اقتصاد پژوهشکده اقتصاد و مدیریت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

در میان طیف گسترده دیدگاه‌های موجود در خصوص نقش دولت در اقتصاد، یک دیدگاه میانه مهم‌ترین اولویت دولت در اقتصاد را ایجاد زیربناهای نهادی معرفی می‌کند. این نقش مهم دولت در کشورهای در حال توسعه و به‌ویژه کشورهای وابسته به درآمدهای نفتی، بسیار حیاتی‌تر از کشورهای توسعه یافته است. در ایران آغاز سده چهاردهم ﻫ.ش بسیاری از موانع رشد به‌وضوح قابل مشاهده است. مهم‌ترین آن‌ها ضعف چارچوب‌های نهادی مناسب برای کارکرد بازارها و بخش خصوصی در محدوده آن‌ها است. در این مقاله نقش دولت در ایجاد این زیربناهای نهادی در حدود چهار دهه از نیمه نخست سده یاد شده مورد بررسی قرار می‌گیرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که پس از تلاش‌های نسبتاً نافرجام، منقطع و پراکنده برخی سیاستمداران در سده سیزدهم ﻫ.ش، در دو دهه نخست سده چهاردهم، اراده معطوف به قدرت از سوی حکومت به‌منظور نوسازی شکل گرفت و ایجاد نهادهای جدید از سطح پایتخت به سطح ملی بسط و گسترش یافت. در سه دهه بعدی، توجه دولت به اقدامات نهادی اقتصادی جدید معطوف شد. از میان این اقدامات، شش اقدام تأسیس سازمان برنامه، ملی شدن صنعت نفت، اصلاحات ارضی، تأسیس صندوق تجدید ارزیابی ذخایر ارزی و با‌نک‌های تخصصی، تأسیس بانک مرکزی و سازمان بورس اوراق بهادار تهران و اجرای پنج برنامه عمرانی و اقتصادی اهمیت به‌سزایی دارند و هر یک آثار قابل ملاحظه‌ای بر اقتصاد ایران به‌جا گذاشتند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

An Analysis of Iranian Government Proceedings to Setup Economic Institutions During 1940s-1970s

نویسنده [English]

  • Ebrahim Eltejaei

Assistant Professor, Department of Economy, Institute for Humanities and Cultural Studies

چکیده [English]

Purpose: Among the widespread views on the role of government in economy, an intermediate view introduces the most important priority for government as creation of institutional infrastructures. According to this view, the government has to create necessary institutional framework to facilitate markets and private sectors’ operations. This important role is more vital for developing countries especially oil-dependent ones. A century ago, many obstacles against growth were visible in Iran. Among them, the most important ones were the lack of suitable institutional frameworks for market economy to operate efficiently. This paper is to investigate proceedings of Iranian government to establish institutional infrastructures during four decades since 1940.
Methodology: This paper has a combined approach of historical and empirical analysis to identify the main proceedings of Iranian government to set up Economic Institutions during near four decades between 1940 and 1978.These years were concurrent to the beginning of economic development process at national levels.
Findings: Investigations show that after unsuccessful, interrupted and sporadic efforts of statesmen during the 19th century and first quarter of 20th century, during the second quarter of 20th century, government volition formed to reconstruct and establish modern institutions and to spread them into national sphere. During the next three decades, the government focused on establishing new economic institutions. Among them, six proceedings are the most important: (i), Establishment of Plan Organization, (ii), Nationalization of oil industry, (iii), Land Reform, (iv), Establishment of Revaluation Loan Fund and Specialized Banks, (v), Establishment of the Tehran Stock Exchange and the Central Bank of Iran and finally, (vi), Implementing five long-run development and economic construction plans (including two 7 year plans and three 5 year plans).
Value: This paper is to show the most important economic institutions established by the Iranian government at the mentioned period. This article showed that the government of Iran at the mentioned period proceeded to the establishment of important economic institutions each of which had their own sizable impact on Iran's economy. The main feature of these institutions is that, there were many arguments for and against them. It seems that among these institutions, land reform, nationalization of oil industry, establishment of Plan Organization and five long-run development and economic construction plans have got the most arguments for and against, respectively. Even today, many years after the birth of these institutions (although some of them have been transmuted), those arguments are continued. This paper's originality is to show the most important economic institutions established by the Iranian government at the mentioned period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • : Institutional Economics
  • 20th Century
  • Iranian Economy
  • Iranian Government
-       آبراهامیان، یرواند. (1389). تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمد ابراهیم فتاحی، تهران، نشر نی.
-       آبراهامیان، یرواند. (1377). ایران بین دو انقلاب،  ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، تهران، نشر نی.
-       آدمیت، فریدون. (1385).  امیرکبیر و ایران، چاپ نهم، تهران، نشرخوارزمی.
-       التجائی، ابراهیم. (1378). بررسی یک الگوی تجارت خارجی مطلوب برای ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران.
-       الول ساتن، ال. پی. (1336). رضا شاه کبیر یا ایران نو، ترجمه عبدالعظیم صبوری، چاپ دوم، بی نا.
-       امینی، علیرضا. (1381). تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوران پهلوی، نشر صدای معاصر، تهران.
-       باری‌یر، ج. (1363). اقتصاد ایران: 1970 – 1900، ترجمه مرکز تحقیقات تخصصی حسابداری و حسابرسی، تهران.
-       بانک صنعت و معدن، تارنمای اینترنتی، www.bim.ir
-       بانک مرکزی، «بانک اطلاعات سری­های زمانی اقتصادی»، http://tsd.cbi.ir .
-       بانک مرکزی، ترازنامه، سال­های مختلف.
-       بانک مرکزی، شاخص کل بهای کالاها و خدمات مصرفی در مناطق شهری ایران (شاخص تورم).
-       بانک مرکزی، نماگرهای اقتصادی، شماره­های مختلف.
-       حکیم، نصرت الله. (1346). عصر پهلوی و تحولات ایران، تهران، نشر شرکت سهامی چاپ.
-       خلعت­بری، فیروزه. (1368). ایران، کالبدشکافی یک توسعه، کتابخانه بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران.
-       دفتر مطالعات اقتصادی مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی. (1385). اندازه­گیری و تحلیل روند بهره­وری عوامل تولید در بخش­های اقتصادی ایران.
-       رحمانیان، داریوش. (1391). ایران بین دو کودتا، تهران، نشر سمت.
-       رزاقی، ابراهیم. (1367). اقتصاد ایران، تهران، نشر نی.
-       روحانی، فؤاد. (1352). تاریخ ملی شدن صنعت نفت ایران، تهران، شرکت سهامی کتاب­های جیبی.
-       سازمان برنامه. (1340). مقدمه برنامه عمرانی سوم ایران.
-       سازمان برنامه. (1343). گزارش اجرای برنامه هفت ساله دوم.
-       سازمان برنامه. (آبان 1346). پیشرفت­های ایران در دوران برنامه عمرانی سوم.
-       سازمان برنامه. (1347). گزارش عملکرد برنامه عمرانی سوم 1346-1341.
-       سازمان برنامه و بودجه. (خرداد 1352). خلاصه برنامه عمرانی پنجم کشور.
-       سازمان برنامه و بودجه. (مرداد 1353). خلاصه برنامه عمرانی پنجم کشور (تجدید نظر شده).
-       سازمان برنامه و بودجه. (آذر 1356). گزارش عملکرد برنامه پنجم عمرانی کشور، معاونت هماهنگی و نظارت.
-       سریع القلم، محمود. (1390). اقتدار گرایی ایرانی در عهد قاجار، تهران، نشر فرزان روز.
-       صادقی، فاطمه. (1384). جنسیت، ناسیونالیسم و تجدد در ایران، تهران، نشر  قصیده سرا.
-       صفائی، ابراهیم. (1353). کودتای 1299 و آثار آن، تهران، نشر شرکت افست.
-       عمید، محمدجواد. (1381). کشاورزی، فقر و اصلاحات ارضی در ایران، ترجمه سید رامین امینی نژاد، تهران، نشر نی.
-       قدیمی قیداری، عباس. ( 1393). تداوم و تحول تاریخ نویسی در ایران عصر قاجار،  نشر پژوهشکده تاریخ اسلام.
-       کاتوزیان، محمد علی همایون. (1372). اقتصاد سیاسی ایران: از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، ویرایش 2، تهران، نشر مرکز.
-       کارشناس، مسعود. (1382). نفت، دولت و صنعتی شدن در ایران، ترجمه علی اضغر سعیدی و یوسف حاجی عبدالوهاب، تهران، انتشارات گام نو.
-       مجرد، محمدجعفر. (1377). مدل سازی اقتصاد ایران، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران.
-       مجلس شورای ملی. (اسفند 1351). قانون برنامه عمرانی پنج ساله پنجم.
-       مرکز آمار ایران، سالنامه آماری، سال­های مختلف.
-       مشیری، سعید و ابراهیم التجائی. (1394). مطالعه تطبیقی روند بلند مدت تغییرات ساختاری در اقتصاد ایران در مقایسه با اقتصادهای تازه صنعتی شده، دوفصلنامه اقتصاد تطبیقی (علمی ـ ترویجی)، دوره دوم، شماره 1 (پیاپی 3)، صفحات 149 تا 196.
-       مشیری، سعید و ابراهیم التجائی. (1387). اثر تغییرات ساختاری بر رشد اقتصادی کشورهای تازه صنعتی شده، پژوهش‌های اقتصادی ایران، شماره 36، صفحات 85 تا 114.
-       معاونت امور اقتصادی وزارت امور اقتصادی و دارایی. (1376). گردآوری و تنظیم آمارهای اقتصادی: 1374-1338.
-       وزارت نیرو، ترازنامه انرژی، سال­های مختلف.
-       وزارت نیرو، «کتاب آمار و نمودارهای انرژی در ایران و جهان»، 2005و 1384، www.moe.org.ir .
-       هوگلاند، اریک، ج. (1381). زمین و انقلاب در ایران (1360-1340)، ترجمه فیروزه مهاجر، تهران، نشر و پژوهش شیرازه.
-        Basu, K. (2001). On the Goals of Development, in: Frontiers of Development Economics: the Future in Perspective, Edited by: Meier, Gerald M & Joseph E. Stieglitz, Oxford University Press.
-        Eltejaei, E. (2015). “Oil, Government's Budget and Economic Growth in Iran”, International Journal of Economic Policy in Emerging Economies, Vol. 8, No. 3, Pages 213-228.
-        Karshenas, M. (1999). Oil and Economic Development in Iran since the Revolution, in Dynamics of Iranian National Economy, eds, R. Hara and Y. Iwasaki, Institute of Developing Economics Publications, Japan, 2000.
-        Smith, A. (1776). An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, www.feedbooks.com.
-        Stieglitz, J. E. (1996). “Some Lessons from the East Asian Miracle”, World Bank Research Observer, World Bank Group, vol. 11(2), pages 151-77.