نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

در بررسی ساختار قدرت سیاسی و مناسبات آن با جامعه و الگوی تولید می­توان گفت ماهیتِ دولت در عصر نظام‌الملک بر مبنای اصل تمرکز قدرت چرخیده و عمدتاً ماهیت مالک الرقابی داشته است. مسئله‌ی نوشتار حاضر این است که چرا و متأثر از چه مولفه­های جامعه‌شناختی ـ فرهنگی مناسبات قدرت سیاسی با جامعه و نیروهای تولید در عصر نظام‌الملک این‌گونه بود؟ با روش تحلیلی و وارسی منابع تلاش داریم تا ماهیت و عملکرد دولت که از آن به‌عنوانِ «دولت به‌مثابه تصاحب امور» تفسیر خواهد شد، به صورت­بندی جدیدی از گزاره­های تاریخی بپردازیم. با مراجعه به گزاره­های تاریخی این رویکرد اثبات می­شود؛ زیرا سلجوقیان در آغاز راه، حکمرانی خود را با شمشیر و تغلّب بر ایران هموار کردند؛ خاستگاه غیر ایرانی داشتند و در ادامه­ی تصاحب سرزمینی به‌رغم به‌کار گرفتن دیوان‌سالاران ایرانی همواره این گروه نخبگان اداری جان خود را در نزاعِ قدرت از دست دادند. از منظر اقتصادی نیز حاکمان سلجوقی ضمن تصاحب تمام منابعِ قدرت و ثروت، چیدمان پیشین و شکل یافته‌ی طبقات و گروه‌های اجتماعی ایران را بر هم زده و با تحکیم ساختار قدرت اقتصادی کالایی و  بی‌ثباتی مالکیت نظام ارضی مانع از دگرگونی اساسی شدند. با اعمال شیوه اقتصاد مبتنی بر حیات کوچروی و توسعه الگوی زمینداری اقطاعی امکان انباشت سرمایه و گردش آن تقلیل یافت و به‌رغم توسعه‌ی حجم امور اقتصادی و گسترش سرزمین­های تحت سیطره در این مقطع پر اهمیت تاریخی، شاهد تکوین مراحل تحول و جهش در این دوره نیستیم؛ بلکه حوادث عظیم این دوره صرفاً در درون یک دایره‌ی بسته رخ داد که دولت صاحب امور آن‌را کنترل می­کرد. دولت به‌مثابه تصاحب با اتخاذ و تعمیم نظام ارباب ـ رعیتی در عرصه‏های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی تقویت می‌شد. دولت متمرکزِ عصر نظام‌الملک از شرایط برای نهادینه کردن تسلط خود بهره گرفت؛ اما برای گذار به مرحله تحول اساسی، حرکت جهش­سازی صورت نگرفت.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Historical Sociology of government and and the socio-productive relations of Iran in the Nizam al-Molk Era

نویسنده [English]

  • Mohammad Amir Ahmadzadeh

Assistant professor, Department of History, Institution for Humanities and Cultural Studies

چکیده [English]

Purpose: By analytical methods and verification sources, we interpreted that the nature and function of government can be analayzed "government as take over" via reorganization of a historical statements. By Referring to historical statements, this approach will prove because the Seljuks in the beginning of his rule paved by sword and dominance on Iran, have not has non-Iranian origin and despite the deployment of Iranian bureaucrats, administrative elite lost their lives in a power struggle.
Design/Methodology/Approach: In the structure of political power and its relations with society and the nature of government in Nizam al-Mulk era can be rotated on the principle of centralization of power mostly nature's owner named Malik- al roqab. The problem of my article is: Why and by affected of which Components created the socio-cultural and political power relations with productive forces of society in the era of Nizam al-Mulk? Discuss the issue and approach research questions based on the pattern of historical sociology. Our goal in this context is relation between reason on the behavior and performance of the state of Nizam al-Mulk with the theoretical approach as a takeover of government affairs. The objective is to evaluate the performance of the network and power relations, and behaviors by examining the behavior of ruling the state of Nizam al-Mulk by using of micro analysis.
Findings: 1. they were dominated a model of production which were based on nomadic life, developed land authorization pattern, dropped the possibility of accumulation of capital and its circulation in spite of economic development and expansion of land under significant. So, there were not stages of evolution and mutations at this point in history. In fact, all of great events that occurred only within a closed circle which was controlled by government. Government was strengthen by adopting and Arbab- Farmhouse in economic, social and political scene. Centralized state caused by Nizam al-Mulk took advantage of the situation to institutionalize its dominance but for transition to constitutional change didn't occur a mutation making 2. At Nizam al-Mulk period, despite of traditional distribution of power in the subsidiary states of Empire reproduced the absolute nature of the state and its model of soverign sustained in the administration scene. The main factor which rebuilds it was the emphysis on Justice Component means preserving the existing balance of power around Sultan. The balance of justice asserts that anyone stay in their place.
Originality/ Value: this article concluded that historical sociology of state and ite relation with social structure and production model at Nizam-al Molk era showed us that some elements prevented in evaloution of economical structure despite of huge action and acts in this sphere. Primacy of justices on freedom have the main role of Prevent the development and mutation.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Historical sociology
  • Government as take over
  • government as governance
  • Nizam al-Mulk
ابن اثیر، عزالدین. (1370). الکامل فی التاریخ، ترجمه سید محمد حسین روحانی، تهران: انتشارات اساطیر، جلد اول.
ابن اسفندیار، بهاء‌الدین محمد بن حسن .(1320). تاریخ طبرستان، تحقیق عباس اقبال، تهران: بی نا، جلد دوم.
ارنست، کارل دبلیو؛ لاورنس، بروس بی .(1389). سیاست- دانش در جهان اسلام همسویی معرفت و ایدئولوژی در دوره سلجوقی، ترجمه امید صفی و مجتبی فاضلی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری.
اشپولر، بازورث؛ سومر، کاهن، مینورسکی (1385). ترکان در ایران، ترجمه و تدوین یعقوب آژند، تهران: انتشارات مولی.
اشرف، احمد. (1359). موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران: دوره قاجار، تهران: انتشارات زمینه.
اشرف، احمد. (1347). نظام فئودالی یا نظام آسیایی، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی. 
اصفهانی، عماد الدین محمد حامد. (1318). تاریخ دوله آل سلجوق، مصر: بی نا.  
اقبال آشتیانی، عباس. (1338). وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ایوانف، م. س. (1356). تاریخ نوین ایران، ترجمه هوشنگ تیزابی و حسن قائم پناه، تهران: طوفان.
بارتولد. و. (1358). خلیفه و سلطان و مختصری درباره برمکیان، ترجمه سیروس ایزدی، تهران: امیرکبیر.
بنداری اصفهانی، فتح بن علی. (1356). زبده النصره و نخبه العصره (تاریخ سلسله سلجوقی)، ترجمه محمدحسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران. 
بویل، جی. آ. (1366). تاریخ ایران کمبریج از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانی، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، جلد پنجم.
پیکلوفسکایا و دیگران. (1346). تاریخ ایران از باستان تا پایان سده هجدهم، ترجمه کریم کشاورز، تهران: پیام.
پیمان، حبیب الله. (1374). «درباره استبداد ایرانی»، کتاب توسعه، جلد ده، شماره 10.
جنکینز، کیت. (1384). بازاندیشی تاریخ، ترجمه‌ ساغر صادقیان، تهران: نشر مرکز.  
حسینی، صدرالدین. (1933). اخبار الدوله السلجوقیه، به اهتمام محمد اقبال، لاهور: بی نا.
حلمی، احمد کمال الدین. (1390). سلجوقیان، ترجمه و اضافات عبدالله ناصری طاهری با همکاری حجت‌الله جودکی و فرحناز افضلی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
خسروی، خسرو. (1352). نظام‌های بهره‌برداری از زمین در ایران (از ساسانیان تا سلجوقیان)، تهران: پیام.
راوندی، ابوبکر نجم الدین. (1364). راحه الصدور و آیه السرور فی تاریخ آل سلجوق، تصحیح محمد اقبال، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم.
راوندی، ابوبکر نجم الدین. (1921). راحه الصدور، ویرایش محمد اقبال، انتشارات اوقاف گیب، جلد دوّم.
رایس، تامارا تالبوت. (1389). سلجوقیان در آسیای کهن، ترجمه رقیه بهزادی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
زرین‌کوب، عبدالحسین .(1354). تاریخ در ترازو، تهران: امیرکبیر.
سوداگر، محمد. (1359). نظام ارباب- رعیتی در ایران، تهران: موسسه تحقیقات اقتصادی و اجتماعی پازند. 
طباطبایی، سیدجواد. (1375). خواجه نظام‌الملک، تهران: طرح نو. 
ظهیری نیشابوری، خواجه امام. (1332). سلجوق‌نامه، به اهتمام میرزا اسماعیل خان افشار، تهران: کلاله خاور.
علمداری، کاظم. (1380). چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت، تهران: نشر توسعه، چاپ پنجم.
غزالی، امام محمد. (1376). نصیحه الملوک، ب‍ه‌ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ ج‍لال‌ال‍دی‍ن‌ ه‍م‍ای‍ی‌، تهران: هما.
غفاری، هادی؛ ابوالحسنی، اصغر. (1389). تاریخ اندیشه‌های اقتصادی متفکران مسلمان، تهران: انتشارات پیام نور.
فیرحی، داود. (1382). نظام سیاسی و دولت در اسلام، تهران: سمت.
قادری، حاتم. (1386). اندیشه‌های سیاسی در اسلام و ایران، تهران: سمت. 
کاتوزیان، محمدعلی. (1366). اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه محمدرضا نفیسی، تهران: پاپیروس.
کاتوزیان، همایون .(1390). ایران، جامعه کوتاه مدت و سه مقاله دیگر، ترجمه عبدالله کوثری، تهران: نشر نی.
کاتوزیان، همایون. (1381). تضاد دولت و ملت: نظریه تاریخ و سیاست در ایران، ترجمه مرتضی طیّب، تهران: نشر نی.
کاتوزیان، همایون. (1379). دولت و جامعه در ایران، سقوط قاجار و استقرار پهلوی، تهران: نشر مرکز.
کامنکا، یوجین .(1380). دیوان‌سالاری، ترجمه خسرو صبری، تهران: شیرازه.
کرانتوفسکی و دیگران. (1385). تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ترجمه کیخسرو کشاورزی، تهران: مروارید.
کلوزنر، کارلا .(1363). دیوان‌سالاری در عهد سلجوقی (وزارت در عهد سلجوقی)، ترجمه یعقوب آژند، تهران: امیرکبیر.
لمبتون، آن. کی اس. (1371). تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشر نی.
لمبتون، آن. کی. اس. (1339). مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
لمبتون، آن. کی. اس. (1359). نظریه دولت در ایران، ترجمه چنگیز پهلوان، تهران: کتاب آزاد.
لوئیس، برنارد .(1378). زبان سیاسی اسلام، ترجمه غلامرضا بهروزلک، قم: دفتر تبلیغات اسلامی. 
مستوفی، حمدالله. (1362). تاریخ گزیده، به تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.  
م. صادق، ابوالحسن؛ غزالی، عیدیت. (1385). عقاید اقتصادی اندیشمندان مسلمان، ترجمه احمد شیبانی، تهران: دانشگاه امام صادق.
نخجوانی، هندوشاه .(1357). تجارب السلف، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران: طهوری. 
نظام‌الملک، ابوعلی حسن بن علی. (1344). سیاست‌نامه، با حواشی و تصحیح محمد قزوینی، تهران: زوار.
نظام‌الملک، ابوعلی حسن بن علی. (1383). سیرالملوک سیاست‌نامه، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
وطن­خواه، مصطفی. (1380). موانع تاریخی توسعه نیافتگی در ایران، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ولی، عباس. (1380). ایران پیش از سرمایه‌داری، ترجمه حسن شمس آوری، تهران: نشر مرکز.
ولی، عباس. (1375). «تناقض­های مفهوم شیوه تولید آسیایی»، اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 112- 111، سال یازدهم.
وینسنت، اندرو. (1387). نظریه‌های دولت، ترجمه حسین بشیریه، تهران: نشر نی.
یوسفی­فر، شهرام. (1390«الف»). تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره سلجوقیان، تهران: پیام نور، چاپ دوم.
یوسفی­فر، شهرام. (1390«ب»). جستارهایی در مناسبات شهر و شهرنشینی در دوره سلجوقیان، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
یوسفی­فر، شهرام. (1390«ج»). شهر و روستا در سده‌های میانه تاریخ ایران، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.