نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
دانشیار جامعه شناسی توسعه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران
چکیده
موضوع این مقاله، بررسی و نقد نظریه‌‌های دولت در ایران (دورۀ پهلوی اول) است. در باب دولت در دورۀ پهلوی اول پژوهش‌‌های گستردهای صورت گرفته است. در این پژوهش‌‌ها از صفاتی چون دولت مدرن، مطلقۀ مدرن، شبه‌پاتریمونیالیسم، اتوکراتیک، دیکتاتوری، شبه‌مدرنیسم، استبداد شرقی، استبداد ایرانی، وابسته، اقتدارگرای نوساز و ... استفاده شده است. تعدد و تنوع این مفاهیم حاکی از تعدد و تفاوت‌‌های مفهومی قابل توجهی است، که حائز بحث هستند. پرسش اصلی این است که چگونه می‌توان به طرح و نقد این دیدگاهها پرداخت و چه بدیلی برای عنوان دولت در این دوره برشمرد؟ هدف این نوشتار طرح و نقد این تفاوت‌‌ها و تناقض‌‌های مفهومی و نیز نقد و بررسی دیدگاه‌‌های ارائه‌شده است که می‌تواند ادبیات نظری و تجربی این دورۀ تاریخی را تقویت نماید. در این نوشتار از روش فرامطالعه برای رسیدن به این مقصود بهره برده‌ام. نتایج بدست آمده تنوعی از دیدگاهها را نشان میدهد و بر اساس معیارهای مورد وثوق در این مقاله، تعداد کمی از نوشته‌های مورد بررسی درک روشنی از مفهوم دولت، کارکردها و کارویژههای آن در دورۀ جدید دارند، و نویسندگان در بسیار از موارد به دلیل خلط مفاهیم، تفاوت چندانی بین واژههای دولت، حکومت، و رژیم که سه تأسیس متفاوت، ولی مرتبط هستند، قائل نشدهاند. بر اساس مبانی نظری دولت و نیز مستندات تاریخی دورۀ مورد بررسی، دولت در دورۀ رضا شاه از جنبه‌های مختلف شامل بستر تاریخی، زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کارویژه‌ها و اقدامها، قرابت قابل توجهی با دولت مطلقه دارد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
State Theories in the First Pahlavi Period: A Pathological Review
نویسنده [English]
- Mohammad Salar Kasraie
Associate Professor, Department of Sociology, Academic Center for Education, Culture and Research, Tehran, Iran
چکیده [English]
The purpose of this article is to review and criticize the theories of government in Iran (first Pahlavi period). There have been extensive researches about the government in the first Pahlavi period. In these researches, traits such as; Modern state, modern absolutist, pseudo-patrimonialism, autocracy, dictatorship, pseudo-modernism, oriental tyranny, Iranian tyranny, dependent, neo-authoritarian, etc. have been used. The multiplicity and diversity of these concepts indicate the multiplicity and significant conceptual differences, which are debatable. The main question is, how can these views be proposed and criticized, and what is the alternative for the title of government in this period? The purpose of this article is to present and criticize these conceptual differences and contradictions, as well as to review the presented views that can strengthen the theoretical and experimental literature of this historical period. In this article, I have used the meta-study method to achieve this goal. The obtained results show a diversity of views and based on the criteria used in this article, few of the reviewed writings have a clear understanding of the concept of the state, its functions and special tasks in the new era, and the authors in many cases Due to the confusion of concepts, there is little difference between the words; Government, governance, and regime are not considered to be three different but related institutions. Based on the theoretical foundations of the government as well as the historical documents of the examined period, the government in Reza Shah's period from different aspects; including: historical background; economic, social, cultural fields; And the special tasks and actions have a significant affinity with the absolute government.
کلیدواژه‌ها [English]
- State
- First Pahlavi
- Absolute State
- Modern State
- Tyranny
الف) فارسی
- اطاعت، جواد (1385)، «ماهیت دولت در ایران»، اطاعت سیاسی- اقتصادی شمارۀ 231- 232، آذر و دی، (مقالۀ اول) 234-233 (مقالۀ دوم).
- اطاعت، جواد (1386)، «ماهیت دولت ایران: دولت اتوکراتیک (پهلوی اول)»، مجلۀ اطاعت سیاسی- اقتصادی، شمارۀ 236.
- اکبری، محمدعلی؛ واعظ، نفیسه (1388)، بازخوانی نظری ماهیت دولت پهلوی اول، مجلۀ تاریخ ایران، شمارۀ 5/63 زمستان.
- اندرسون، پری (۱۳۹۰)، تبارهای دولت استبدادی، ترجمۀ حسن مرتضوی، تهران: نشر ثالث.
- آبراهامیان، یرواند (1389)، تاریخ ایران مدرن، ترجمۀ محمد ابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی.
- آبراهامیان، یرواند (1377)، ایران بین دو انقلاب: از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ترجمه کاظم فیروزمند، حسن شمس آوری و محسن مدیرشانه چی، تهران: نشر مرکز.
- آدمیت، فریدون (2535)، امیرکبیر و ایران، تهران: انتشارات خوارزمی.
- آدمیت، فریدون (بی تا)، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران: انتشارات روشنگران.
- آزاد ارمکی، تقی؛ نصرتی نژاد، فرهاد (1389)، مجلۀ مسائل اجتماعی ایران، سال اول، شمارۀ اول، تابستان.
- برک، پیتر (1390)، تاریخ و نظریۀ اجتماعی، ترجمۀ حسینعلی نوذری، تهران: انتشارات طرح نقد.
- بشیریه، حسین (1380)، موانع توسعۀ سیاسی در ایران، تهران: گام نو.
- بهار، محمد تقی (1357)، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، جلد اول، تهران: انتشارات امیر کبیر.
- پوجی، جیان فرانکو (۱۳۷۷)، تکوین دولت مدرن، ترجمۀ بهزاد باشی، تهران: انتشارات آگاه.
- توفیق، ابراهیم (۱۳۸۵)، «مدرنیسم و شبه پاتریمونیالیسم؛ تحلیلی از دولت در عصر پهلوی»، مجله ی جامعه شناسی ایران، دورۀ هفتم، شمارۀ ۱، بهار، صص۹۳-۱۲۵.
- جلایی پور، حمیدرضا (1388)، «جامعه و دولت معاصر در ایران؛ تمهیدی نظری برای ارزیابی تکوین ملت- دولت»، مجلۀ جامعه شناسی ایران، دورۀ دهم، شمارۀ 2، صص 32-54.
- حاتمی، عباس (1390)، «نظریه های مختلف دولت سازی؛ به سوی چارچوب بندی نظری»، پژوهشنامه عموم سیاسی، سال ششم، شمارۀ سوم، تابستان.
- خادمیان، طلیعه؛ ناطقی، فرجاد (۱۳۹۲)، «نقش بحران های اجتماعی در ماهیت دولت در دوران پس از صدور مشروطیت در ایران»، مجله جامعه شناسی تاریخی، دوره ۵، شماره۲، پاییز و زمستان، صص ۱۱۹-۱۴۳.
- دُنبلی، عبدالرزاق (1383)، مآثر سلطانیه، به کوشش و ویراستاری غلامحسین زرگری نژاد، تهران: مؤسسۀ انتشاراتی روزنامۀ ایران.
- رحمانی زادۀ دهکردی؛ حمیدرضا، زنجانی، محمد مهدوی (1395)، «دولت مدرن و خودکامگی: بررسی موردی دولت رضاشاه»، فصلنامۀ دولت پژوهشی، سال دوم، شمارۀ 6، تابستان.
- رستم الحکما، محمدهاشم آصف (1348)، رستم التواریخ، به کوشش محمد مشیری، تهران: انتشارات امیر کبیر.
- زرگری نژاد، علامحسین(1386)، «عباس میرزا نخستین معمار«بنای نظام جدید» در ایران معاصر، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ضمیمۀ سال 1386.
- ژوبر، پ.آ.(1322)، مسافرت به ارمنستان و ایران، ترجمۀ محمود هدایت، شرکت چاپخانۀ تابان.
- سخنرانی محمدعلی همایون کاتوزیان در افتتاحیه بزرگداشت و نقد کاتوزیان، دانشگاه تربیت مدرس، 1395.
- سریع القلم، محمود (1378)، «مبانی عشیره ای فرهنگ سیاسی در ایران»، مجلۀ اطلاعات سیاسی_ اقتصادی، ش 139-140.
- سینایی، وحید (1389)، «دولت مدرن، ارتش ملی و نظام وظیفه»، دو فصلنامه علمی پژوهشی، پژوهش سیاست نظری، شمارۀ هفتم، زمستان 1388 و بهار 111.
- شمسینی غیاثوند، حسن (1388)، پهلوی ها و سلطانیسم ماکس وبر، مجلۀ زمانه، شمارۀ 22.
- طباطبایی، سید جواد (1380)، دیباچه ای بر نظریۀ انحطاط ایران، تهران: نشر نگاه معاصر.
- طباطبایی، سید جواد (۱۳۹۳)، تاریج اندیشۀ سیاسی جدید در اروپا؛ دفتر سوم: نظام های نو آئین در اندیشۀ سیاسی، تهران: نشر مینوی خرد.
- عابدی اردکانی، محمد؛ آذز کمند، فرزاد (1394)، «نظریۀ ساختاریابی و شکل گیری دولت استبدادی. رضاشاه در ایران»، مجلۀ جامعه شناسی تاریخی، دورۀ 7، شمارۀ 1، بهار و تابستان، صص 87-119.
- غنی، سیروس (1377)، ایران؛ برآمدن رضاخان، تهران: انتشارات نیلوفر.
- فاضلی، نعمت اله؛ سلیمانی قره گل، هادی (1391)، نقش روشنفکران اواخر دورۀ قاجار در شکل گیری نخستین دولت مدرن در ایران، مجلۀ جامعه شناسی تاریخی، دورۀ چهارم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان.
- فورن، جان (1377)، مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمۀ احمد تدین، تهران: مؤسسۀ خدمات فرهنگی رسا.
- قاضی، سیدابوالفضل (۱۳۹۵)، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، تهران: انتشارات میزان.
- کاتوزیان، محمد علی (1376)، «حکومت خودکامه: نظریه ای تطبیقی در بارۀ سیاست و جامعۀ ایران»، ترجمۀ علیرضا طیب، اطلاعات سیاسی اقتصادی، شمارۀ 117-118، صص 56-71.
- کاتوزیان، محمدعلی همایون (1379)، «بنیان خودکامۀ دولت در جامعۀ ایران»، ترجمۀ علیرضا طیب، کتاب ماه علوم اجتماعی، شمارۀ 61، اسفند.
- کاتوزیان، محمدعلی (1366)، اقتصاد سیاسی ایران: از مشروطیت تا پایان سلسلۀ پهلوی، ترجمۀ محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
- کاتوزیان، محمدعلی (1374)، چهارده مقاله در ادبیات، اجتماع، فلسفه و اقتصاد، تهران: نشر مرکز.
- کاتوزیان، محمدعلی (1377)، «فره ایزدی و حق الهی پادشاهان»، ترجمۀ علیرضا طیب، مجلۀ اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 129، و 130.
- کاتوزیان، محمدعلی (1379)، «رژیم سلطانی: مورد رژیم پهلوی»، ترجمۀ امیر محمد حاج یوسفی، مجلۀ اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شمارۀ 153 و 154.
- کاتوزیان، محمدعلی (1380)، تضاد دولت و ملت: نظریۀ تاریخ و سیاست در ایران، ترجمۀ علیرضا طیب، تهران: نشر نی.
- کاتوزیان، محمدعلی (1377)، نه مقاله در جامعه شناسی تاریخی ایران، نفت و توسعۀ اقتصادی، ترجمۀ علیرضا طیب، تهران: نشر مرکز.
- کرزن، جرج، ل.(1349)، ایران و قضیۀ ایران، ترجمۀ وحید مازندرانی، تهران: بنگاه ترجمه ونشر کتاب.
- کسرایی، محمدسالار (1379) چالش سنت و مدرنیته در ایران؛ از مشروطه تا 1320، تهران: نشر مرکز.
- کسروی، احمد (1364) تاریخ مشروطۀ ایران، جلد اول، تهران: انتشارات امیر کبیر.
- کلهر، محمد؛ مقیمی، شهرزاد (1389)، زمینه های پیدایش دولت مقتدر(1285- 1302 ه.ش)، فصلنامۀ علمی- پژوهشی مسکویه، سال 5، شمارۀر 13.
- گاردان، کنت آلفردو (1310)، مأموریت ژنرال گاردان در ایران در دورۀ امپراطوری اول فرانسه متضمن اسناد تاریخی، ترجمۀ عباس اقبال، تهران.
- گل محمدی، احمد (۱۳۹۲)، چیستی، تحول و چشم انداز دولت، تهران: نشر نی.
- گیدنز، آنتونی (1384)، چشم اندازهای جهانی، ترجمه محمدرضا جلایی پور، تهران: انتشارات طرح نو.
- لمبتون، آن. کی. اس.(1379) نظریۀ دولت در ایران، به کوشش و ترجمۀ چنگیز پهلوان، تهران: انتشارات گیو.
- مکی، حسین(1380)، تاریخ بیست سالۀ ایران(دورۀ 8 جلدی)، تهران: انتشارات علمی.
- ملایی توانی، علیرضا(1399) تکاپو برای آزادی، تهران: پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی.
- موسوی، محمد(1390)، «ماهیت سیاسی دولت پهلوی»، فصلنامه سیاست، دورۀ 41، شمارۀ 1.
- میر احمدی، منصور؛ جباری نصیر، حسن(1388) «گونه شناسی مواضع عالمان شیعی در قبال سیاستهای دولت مطلقه شبه مدرن پهلوی اول»، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی، سال ششم، شمارۀ 19، صص 163-195.
- میراحمدی، منصور؛ جباری نصیر،حسن(۱۳۸۹) «الگوی نظری دولت مطلقه و پیدایی دولت مطلقه شبه مدرن» پژوهشنامه علوم سیاسی، سال ششم، شماره اول، زمستان ۱۳۸۹، صفحه ۱۶۷-۱۹۹.
- وینسنت، اندرو(۱۳۷۱)، نظریه های دولت، ترجمۀ حسین بشیریه، تهران: نشر نی.
- هابز، توماس (1384)، لویاتان، ترجمه حسین بشیریه، تهران: نشر نی.
- هلد، دیوید (۱۳۸۶)، شکل گیری دولت مدرن، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: نشر آگه.
- کاتوزیان، محمدعلی (1379)، «رژیم سلطانی؛ مورد رژیم پهلوی در ایران»، مجلۀ اطلاعات سیاسی- اقتصادی، ش. 153-154.
- هینتس، والتر (1361)، تشکیل دولت ملی در ایران: حکومت آق قویونلو و ظهور دولت صفوی، ترجمۀ کیکاوس جهانداری، تهران: انتشارات خوارزمی.
ب) انگلیسی
- Amanat, Abbas (2017) Iran: A Modern History, New Haven, CT: Yale University Press.
- Anderson, Perry (1975) Lineages of the Absolutist State, London: NLB.
- Banani, Amin (1971) The Modernization of Iran, California: Standford University Press.
- Deborah, F. (2018) A Guide to Qualitative Meta-Synthesis, Routledge.
- Dunleavy, Patrck, O'leary, Brendan (1978) Theories of the State, Macmillan Education LTD.
- Ertman, Thomas (1997) Birth of the Leviathan, Building States and Regimes in Medieval and early Modern Europe, Cambridge University Press.
- Ertman, Thomas (2005) “State Formation and State Building in Europe”, ed. Thomas Janoski, Sociology, Cambridge University Press.
- Giddens, Anthony (1985) The Nation State and Violence, University of California Press..
- Hall, John, ed. (1978) Politica Theory and the Modern State, Cambridge, Polity.
- Hall, S., Gieben, B. ed. (1992) Formations of Modernity, Cambridge: Polity.
- Hall, Stuart (1988) The Hard Road to Renewal Thatcheries and the Crisis of the Left, London, Verso.
- Hay, Colin, Lister, Michaael and Marsh, David (2005) The State: Theories and Issues, Palgrave, Macmillan.
- Held, David (1992) Democracy: From City-States to a cosmopolitan Order, Political Studies, XL, Special Issue, pp. 10-39.
- Hindess, Barry (1978) The Concept of the State in Modern Political Thought, Australian National University.
- Hintze, Otto (1975) “Military Organization and Organization of the State”, in The Historical Essay of Otto Hintze, ed, F. Gilbert New York: Oxford University Press.
- Littell, Julia H. (2008) Systematic Reviews and Meta- Analysis, Oxford University Press.
- Lousse, Emile (1964) “Absolutism” in Heinz Lubascz, ed., The Development of Modern State, New York: Macmillan.
- Mann, Michael (1986) The Sources of Social Power, Volume 1: A History of Power from the Beginning to AD 1760, Cambridge University Press.
- Mann, Michael (1993) The Sources of Social Power Volume 2: The Rise of Classes and Nation States 1760–1914, Cambridge University Press.
- Mann, Michael (2012) The Sources of Social Power: Volume 3, Global Empires and Revolution, 1890–1945, Cambridge University Press.
- Mann, Michael (2012) The Sources of Social Power: Volume 4: Globalizations, 1945–2011, Cambridge University Press.
- Mann, Michael (1992) States, War and Capitalism, Studies in Political sociology, Blackwell.
- Marx- Engels (1968) The Origin of the Family, Private Property and the State, in Selected Work, London.
- Pierson, Christofer (1996) The Modern State, London: Routledge
- Pierson, Christofer (2004) The Modern State, 2nd, London: Routledge.
- Poggi, Gianfranco (1978) The Development of the Modern State, London: Hutchinson.
- Poggi, Gianfranco (1990) The State: It's Nature, Development and Prospects, California: Stanford University Press.
- Skinner, Quentin (1964) Hobbes's Leviathan, The Historical Journal, Vol. 7, Issue 02, pp. 321-333.
- Skinner, Quentin (1978) The Foundations of Modern Political Thought, Cambridge.
- Skinner, Quentin (2008) A Genealogy of the Modern State, British Academy Lecture, 162.
- Skinner, Quentin ed. (2009) Sovereignty in Fragments, Cambridge.
- Stayer, Joseph, R. (1970) On the Origins of Modern State, Princeton University Press.
- Tilly, Charles (1975) The Formation of National States in Western Europe, Princeton, New Jersey, Princeton University Press.
- Tilly, Charles (1985) War Making and State Making as Organized Crime, in Bringing the State Back, ed. by P. Evans, D. Rueschmeyer and T. Skocpol, Cambridge University press.
- Ullmann, Voltaire (1975) Medieval Political Thought, Middlesex, Penguin Books.
- Vincent, Andrew (1978) Theories of the State, Oxford: Basil Blackwell.
- Wallerstein, Immanuel (1979) The Capitalist World Economy, Cambridge University Press.
- Wallerstein, Immanuel (2011) The Modern World System1: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World Economy in the Sixteen Century, University of California Press.
)