نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار علوم سیاسی دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران

چکیده

 درپی جنگ جهانی دوم با پیشر­وی شوروی برای ایجاد حریم امنیت نظامی بین مناطق نفوذ خود و کشورهای سرمایه­داری و واکنش ایالات­متحده به این تحرکات، نظام دوقطبی جنگ سرد شکل گرفت و امنیت بسیاری از کشورها بویژه ایران در معرض مخاطره قرار گرفت. از این­رو پرسش اصلی نوشتار حاضر این است که ساختار نظام بین­الملل در عصر جنگ سرد چه تأثیری بر فرآیند دولت­سازی در ایران دوره پهلوی دوم برجای گذاشت؟ فرضیه مورد آزمون پژوهش این است که ویژگی­های ساختار نظام بین­المللی در عصر جنگ سرد موجب شد پهلوی دوم در راستای حفظ موجودیت کشور و بقای رژیم خود، امنیت­جویی را در قالب جهت­گیری اتحاد و ائتلاف، در دستور کار سیاست خارجی ایران قرار دهد؛ به عبارت روشن­تر، به دلیل پررنگ بودن وجه نظامی امنیت در دوره جنگ سرد از یکسو و کسری مشروعیت و وابستگی رژیم پس از کودتای 1953 به ایالات متحده از سوی دیگر، امنیت ملی عمدتاً در قالب تنگ امنیت دولت یا امنیت رژیم تعریف شد و در نتیجه پروژه دولت­سازی در عصر پهلوی دوم از مسیر اصلی خود منحرف و سمت و سوی نظامی ـ امنیتی به خود گرفت. برای تبیین این موضوع، ترکیبی از نظریه نوواقع­گرایی ساختاری و نظریه دولت­سازی به کارگرفته شده است. یافته­های پژوهش نشان می‏دهد که موقعیت حساس ژئوپلتیکی ایران و الزامات و ضرورت­های ساختاری ایفای نقش بازیگر فعال منطقه­ای در راهبرد دفاع جهانی ایالات متحده آمریکا در نظم دوقطبی جنگ سرد، ترس از کمونیسم شوروی و ناسیونالیسم رادیکال عربی از مهمترین و بارزترین عوامل تأثیرگذار ساختار نظام بین­الملل بر امنیتی ـ نظامی­شدن سیاست­های دولت­سازی رژیم پهلوی دوم به شمار می­آید. روش پژوهش، کیفی از نوع تبیین علی و روش گردآوری داده­ها، کتابخانه­ای ـ اسنادی است. 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The ُStructure of the International System and its Impact on the State-building Process in Iran in the Second Pahlavi Era (1979- 1946)

نویسنده [English]

  • Alireza Samiee Esfahani

Associate Professor of Political Science, Yasouj University, Yasouj, Iran

چکیده [English]

The main question of the present article is that what effect did the structure of the international system in the Cold War era have on the state-building process in Iran during the second Pahlavi period? The hypothesis of the research is that the characteristics of the structure of the international system in the Cold War era, caused the second Pahlavi in order to maintain the existence of the country and the survival of his regime, seeking security in the form of alliance and coalition on the agenda. Iran's foreign policy, in other words, because of the strong military aspect of security during the Cold War on the one hand and the regime's lack of legitimacy and dependence on the United States after the 1953 coup, on the other hand, "national security" is mostly narrow. "Government security" or "regime security" was defined, and as a result, the state-building project in the second Pahlavi era deviated from its original path and took a military-security direction. To explain this issue, a combination of structural neo-realist theory and state-building theory has been used. Findings show that Iran's sensitive geopolitical position and structural requirements for playing an active regional player in the US global defense strategy in the Cold War bipolar order, fear of Soviet communism and radical Arab nationalism, the most important and obvious factors influencing the structure of the international system are the security-militarization of the state-building policies of the second Pahlavi regime

کلیدواژه‌ها [English]

  • International system structure
  • Bipolar system
  • Cold war
  • Second Pahlavi
  • State building
کتاب­ها:
آبراهامیان، یرواند، (1377)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی.
آبراهامیان، یرواند، (1389)، تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمد ابراهیم فتاحی، تهران: نشرنی.
آلوین، سو، (1380)، تغییر اجتماعی و توسعه، ترجمه محمود حبیبی مظاهری، تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
ازغندی، علیرضا، (1377)، ارتش و سیاست، تهران: نشر قومس.
ازغندی، علیرضا، (1379)،  تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی ایران (1357- 1320)، تهران: انتشارات سمت.
ازغندی، علیرضا، (1394)، روابط خارجی ایران؛ دولت دست‌نشانده، (1357- 1320)، تهران: انتشارت قومس.
امینی، علی، (1379)، به روایت اسناد ساواک، ج 3، بخش اول، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی.
اونیل، پاتریک، (1391)، مبانی سیاست تطبیقی، ترجمه سعید میرترابی، تهران: نشرقومس.
برژینسکی، زبیگنیو، (1379)، قدرت و اصول، ترجمه مرضیه ساقیان، تهران: وزارت امور خارجه.
بیل، جیمز، (1371)، شیر و عقاب، (تراژدی آمریکا در ایران)، ترجمه مهوش غلامی، تهران: نشر کوبه.
تیه­در، لیون، (1373)، باتلاق آمریکا در خاورمیانه، ترجمه رضا حائز، تهران: اطلاعات.
پارسونز، آنتونی، (1372)، سفیر آمریکا در ایران‌، مترجم‌: محمود طلوعی‌. تهران: انتشارات علم‌.
حشمت زاده، محمد باقر، (1379)، ایران و نفت، چاپ اول، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
روبین، باری، (1363)، جنگ قدرت­ها در ایران، ترجمه: محمود مشرقی، تهران: نشر آشتیانی.
دلانوا، کریستین، (1371)، ساواک، ترجمه‌ عبدالحسین نیک­گهر، تهران: انتشارات طرح نو.
سمسون،آنتونی، (1357)، بازار اسلحه، ترجمه فضل­الله نیک­آیین، تهران: انتشارات امیرکبیر.
سیف­زاده، سید حسین، (1376)، نظریه­پردازی در روابط بین­الملل: مبانی و قالب­های فکری، تهران: انتشارات سمت.
سینایی، وحید، (1384)، دولت مطلقه نظامیان و سیاست در ایران (1357- 1299)، تهران: انتشارات کویر.
شفا، شجاع­الدین، (1364)، گاهنامه پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی(1355- 1299) فهرست روزبروز وقایع سیاسی، نظامی، اقتصادی و اجتماعی ایران، ج 4، ------------.
شوکراس، ویلیام، (1371)، آخرین سفر شاه‌، سرنوشت یک متحد آمریکا، ترجمه عبدالرضا هوشنگ‌مهدوی، تهران: نشر البرز.
طلوعی، محمود، (1371)، بازی قدرت، جنگ نفت در خاورمیانه، تهران: نشر علم.
علم، اسدالله، (1377)، یادداشت‌های علم، ج2، به کوشش علینقی عالیخانی، تهران: انتشارات مازیار و معین.
فاتح، مصطفی، (1335)، پنجاه سال نفت ایران، تهران: شرکت سهامی چهر.
فردوست، حسین، (1370)، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی: جستارهایی از تاریخ معاصر ایران، (خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست)، ج 2، تهران: موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
 فوران، جان، (1378)، مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال­های پس از انقلاب اسلامی، ترجمه احمد تدین، تهران: انتشارات رسا.
کاتوزیان، محمدعلی، (1377)، اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی.تهران: نشر مرکز.
کاتوزیان، محمدعلی، (1390)، اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه محمدرضا نفیسی، کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
کرونین، استفان، (1377)، ارتش و حکومت پهلوی، ترجمه غلامرضا علی بابایی، تهران: نشرخجسته.
گازیوروسکی، مارک‌جی، (1371)، دیپلماسی آمریکا و شاه، ترجمه‌ جمشید زنگنه، تهران: موسسه‌ خدمات فرهنگی رسا.
گازیوروسکی، مارک­جی، (1371)، سیاست خارجی آمریکا و شاه، بنای دولت دست­نشانده در ایران، ترجمه: فریدون فاطمی، تهران: نشر مرکز.
گراهام، رابرت، (1358)، سراب قدرت، ترجمه‌ فیروز فیروزنیا، تهران: سحاب کتاب.
گراهام، فولر، (1373)، قبله ایران، ژئوپلتیک ایران، ترجمه عباس مخبر، تهران: نشر مرکز.
لطفیان، سعیده، (1380)، ارتش و انقلاب اسلامی: بررسی ساختار ارتش ایران و تأثیر روند انقلاب در گرایش ارتش به انقلاب اسلامی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
مبصر، محسن، (1375)، پژوهش:  نقدی بر کتاب خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست و گزیده‌هایی از یادمانده‌های نویسنده، آمریکا: کتابفروشی ایران.
محمدی، منوچهر، (1377)، مروری بر سیاست خارجی ایران در دوره پهلوی، تهران: نشر دادگستر.
---------- (1381) مجموعه مقالات همایش اسناد تاریخ معاصر، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی.
مرشایمر، جان، (1388)، تراژدی سیاست قدرت­های بزرگ، ترجمه غلامعلی چگینی زاده، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین­المللی.
 
میرترابی، سعید، (1393)، درآمدی بر اقتصاد سیاسی نفت و مسائل نفت ایران، تهران: نشر قومس.
مصدق، محمد، (1365)، خاطرات و تألمات، تهران: نشر علمی.
مصور رحمانی، غلامرضا، (1366)، کهنه سرباز: خاطرات سیاسی و نظامی سرهنگ ستاد غلامرضا مصور رحمانی، تهران: موسسه خدمات فرهنگی.
میلانی، محسن، (1383)، شکل‌گیری انقلاب اسلامی از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی، ترجمه مجتبی عطارزاده، تهران: نشرگام نو.
متقی، ابراهیم، (1378)، جهت­گیری سیاست خارجی و نقش ملی ایران از کودتا تا انقلاب اسلامی ایران، 1332-1357، نامه مفید، شماره 19، پاییز.
نیکسون، ریچارد، (1363 )، رهبران؛ کسانی که دنیا را تغییر داده­اند، ترجمه کاظم عمادی، تهران: نشر عطایی.
نیکسون، ریچارد، (1364 )، جنگ واقعی صلح واقعی، ترجمه علیرضا طاهری، تهران: کتاب سرا.
هالیدی، فرد، (1358)، دیکتاتوری و توسعه سرمایه‌داری در ایران، ترجمه: فضل‌الله نیک‌آیین، تهران: امیرکبیر.
هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، (1368)، تاریخ روابط خارجی ایران از پایان جنگ جهانی دوم تا سقوط رژیم پهلوی، تهران: انتشارات مؤلف.
هوشنگ­مهدوی، عبدالرضا، (1374)، سیاست خارجی ایران در دوره پهلوی  -1300، تهران: نشر البرز.
مقالات:
امیری، عباس، (1355)، «تقویت نیروهای دفاعی ایران ضامن ثبات سیاسی منطقه است»، مسائل جهان، سال 4، شماره 8.
بی­نام، (1353)، «تجارت اسلحه»، مسائل جهان، سال دوم، شماره1، اردیبهشت.
محمدی، منوچهر، (1387)، «برخورد تمدن­ها یا برخورد با نظام سلطه پارادایم جدید در روابط بین­الملل»، حکومت اسلامی، سال 13، شماره 2.
اسناد:
(1329)، آرشیو وزارت امورخارجه ایران، کارتن 34، پوشه 6.
(1369)، اسناد معاملات دوجانبه ایران با سایر دول، دفتر مطالعات سیاسی و بین­المللی-واحد نشر اسناد وزارت امورخارجه- ج2.
(1358)، اسناد لانه جاسوسی «شوروی شرق تجاوزگر»، ج 47.
(1377)، اسناد سیاست خارجی آمریکا در باره نهضت ملی شدن نفت، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: انتشارات علمی.
English
Eriksen, Stein, sundstol (2017)."State Effects and the Effects of state Building Institution Building and the forimation of State- Centrea Societies”, Third World Ouarteriy, Vol- 38, Issue, 4.
Fritz, Verena and Menocal R. Alina. (2007). Understanding State- Building from a Political Economy Perspective: An Analytical and Conceptual Paper on Processes, Embedded Tensions and Lessons for International Engagement, report prepared for DFID’s Effective And Fragile States Teams, Overseas Development Institute
Fukuyama, Francis. (2004) State-Building: Governance and World Order in the 21st Century. Ithaca: Cornell University Press.
Jaggers, Keith. (1992). War and the Three Faces of power: “War Making and State Making in Europe and the American, Comparative Political studies, 25 no 1 (April) p.29
Mearsheimer, John J., (1994/95) "the False Promise of International Institutions", International Security, 19(3), winter.
Menocal, Alina Rocha (2011), "State Building for Peace: a New Paradigm for International Engagement in Post-Conflict fragile States?" Third World Quarterly, Vol. 32, No. 10.
Strayer, Joseph. (1970). On the Medieval Origins of the Modern State, Princeton: Princeton University Press
Waltz, Kenneth H. (1979), Theory of International Politics, New York:  Random House.
Waltz, Kenneth (1979), Theory of International Politics, University of California, Berkley, p. 126
Whaites, Alan. (2008). State in Development: Understanding Statebuilding, A DFID Working Paper.
Gasiorowski, Mark, (1991) U.S. Foreign Policy and the Shah: Building a
Client State in Iran,Newyork: Cornell University press.
Waltz, Kennet N. (1979), Theory of International Politics, Massachusetts: Addison Wesley Publishing Co.
Sheehan, M. (1996). The Balance of Power. London/ New York.
Kamran Matin (2013), Recasting Iranian Modernity, International relations and social change, New York; Routledge
Ansari, M. Ali (2007) Modern IranThe Pahlavis and After, Second Edition, New York; Routledge
Ehteshami, Anoushiravan (2017) Iran, Stuck in Transition, First published, York; Routledge
 Offiler, Ben (2015) US Foreign Policy and the Modernization of Iran Kennedy, Johnson, Nixon, and the Shah, Palgrave Macmilian.
Ward, Steven. R. (2009) Immortal A Military History of Iran and Its Armed Forces, Georgetown University Press, Washington, D.C.