نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری علوم سیاسی دانشگاه شاهرود

چکیده

مقاله‌ی حاضر با بهره‌گیری از روش جامعه شناسی تاریخی و جامعه شناسی معرفت تلاش می‌کند به روابط قدرت میان جامعه‌ و دولت در ایران پیش از ظهور دولت پهلوی بپردازد. سروران اجتماعی قدرتمند نظیر خاندان سلطنتی و منسوبین آن‌ها، روحانیون، بزرگ مالکان زمین‌دار، تجار و بازاریان و در نهایت رؤسای ایلات و خوانین محلی که از توان کنترل و تنظیم بسیار بالایی در جامعه برخوردار بودند، جامعه ایران را تارمانند ساخته بودند. قدرت سران جامعه موجب می‌شد تا دولت نتواند خواست‌های اصلاحی و سیاست‌های خود را به دلخواه انجام دهد. کشمکش دائمی میان دولت و جامعه سبب اتخاذ شیوه‌هایی برای رسیدن به «سازش» از سوی حکومت می‌شد. «تشویق نزاع» در جامعه شبکه‌ای راهکار دیگر دولت برای غلبه بر این ناتوانی بوده است. این نوشتار بر اساس الگوی نظری میگدال، به تحلیل ساختار جامعه‌ی ایرانی و قدرت دولت پیشامدرن از دوران صفویه تا ابتدای عصر مشروطه می‌پردازد و در پی پاسخی برای این پرسش است: «مناسبات قدرت میان دولت و جامعه در ایران پیشامدرن از چه الگویی پیروی می‌کرد؟» هدف از این پژوهش بررسی جامعه‌شناختی روابط قدرت حکومت‌ها با نیروهای اجتماعی از منظری تاریخی است تا از این طریق بتوان به فهم چرایی مسأله‌ی ضعف قدرت سیاسی دولت مدرن در ایران نایل آمد. در این نوشتار نتایج حاصله از نوعی تقابل و ستیز در روابط حکومت‌ها و نیروهای اجتماعی حکایت داشت که در آن حکومت مستهلک و فرسوده شده و جامعه شبکه‌ای در تلاش برای حفظ بقاء خود از شر دولت و رقیبان اجتماعی به سر می‌برد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Addressing the Relationship between Power, State and Society in Pre-Modern Iran

نویسنده [English]

  • Mahdi Abbasi Shahkooh

PhD, Political Science, Shahrood University, Tehran, Iran

چکیده [English]

This article, using the method of historical sociology and the sociology of knowledge, attempts to address the power relations between society and government in Iran before the emergence of the Pahlavi state. Powerful social masters such as the royal family and their relatives, clergies, landowners, merchants and marketers, and ultimately local rulers and head of tribes who had a high degree of control and regulation in society, made the Iranian society to be web like. The power of the leaders of the society prevented the government from fulfilling its reformative demands and policies. The constant struggle between the state and society led to ways of achieving "compromise" by the state. "Encouraging strife" in networked society has been another way for the government to overcome this inability. This paper analyzes the structure of Iranian society and the power of the pre-modern state from the Safavid era to the beginning of the Constitutional era based on Migdal's theoretical model and seeks to answer the question: “What pattern of power relations between the state and society in pre-modern Iran did it follow?” The purpose of this study is to examine the sociological power relations of the governments with social forces from a historical perspective in order to understand the reason for the problem of the weakness of the political power of the modern state in Iran. In this article, the results suggest a kind of confrontation and contrast between governments and social forces in which government is disintegrated and the network community struggles to survive the government and social rivals.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iran
  • Qajar
  • Weak government
  • Web like society
  • Ideal

الف) فارسی

احمدی، حمید، (1389)، قومیت و قوم‌گرایی در ایران؛ افسانه و واقعیت، تهران: نشر نی.
ار.جی.هامبلی، گاوین، (1389)، ایران در دوره‌ فتحعلی‌شاه و محمدشاه، تاریخ ایران کمبریج، جلد هفتم، قسمت دوم، قاجاریه، ترجمه تیمور قادری، تهران: مهتاب.
ار.جی.هامبلی، گاوین، (1389)، شهر سنتی ـ ایرانی در دوره‌ قاجار، تاریخ ایران کمبریج، جلد هفتم، قسمت دوم قاجاریه، ترجمه تیمور قادری، تهران: مهتاب.
اسکاچپول، تدا، (1382)، «دولت رانتیر و اسلام شیعی در انقلاب ایران»، ترجمه محمدتقی دلفروز، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال ششم، شماره 19.
اشرف، احمد و علی بنوعزیزی، (1388)، طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب در ایران، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی، تهران: انتشارات نیلوفر.
اصیل، حجت‌الله، (1393)، آرمانشهر در اندیشه‌ ایرانی، تهران: نشر نی.
امانت، عباس، (1385)، قبله‌ عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران، ترجمه حسن کامشاد، تهران: نشر کارنامه.
انصاری، مرتضی، (1389)، ترجمه و شرح مکاسب، جلد هشتم، ترجمه محسن غرویان، قم: انتشارات دارالفکر.
ایزدهی، سیدسجاد، (1386)، نظام سیاسی و دولت مطلوب در اندیشه سیاسی ملا احمد نراقی و محمد حسن نجفی (صاحب جواهر)، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
آبراهامیان، یرواند، (1386)، ایران بین دو انقلاب از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ترجمه کاظم فیروزمند، حسن شمس‌آوری، محسن مدیرشانه‌چی، تهران: نشر مرکز.
آبراهامیان، یرواند، (1376)، مقالاتی در جامعه‌شناسی سیاسی ایران، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی، تهران: شیرازه.
آبوت، کیث ادوارد، (1396)، شهرها و تجارت ایران در دوره‌ قاجار: گزارش کنسول ابوت از اقتصاد و جامعه‌ ایران 1866ـ1847م، ترجمه سیدعبدالحسین رئیس‌السادات، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
بهبهانی، ابوطالب، (1389)، منهاج‌العلی: رساله‌ای در باب حکومت قانون، به کوشش حوریه سعیدی، تهران: مرکز نشر پژوهشی میراث مکتوب.
تاپر، ریچارد، (1389)، قبایل در قرون هیجدهم و نوزدهم، تاریخ ایران کمبریج، جلد هفتم، قسمت دوم، قاجاریه، ترجمه تیمور قادری، تهران: مهتاب.
تبریزی، محمدحسین بن علی‏اکبر، (1390)، کشف‌المراد من‌المشروطه و الاستبداد، در: رسایل مشروطیت: مشروطه به روایت موافقان و مخالفان، غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران: انتشارات مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
ترنر، برایان، (1390)، ماکس وبر و اسلام، ترجمه سعید وصالی، تهران: نشر مرکز.
خلیلی‌خو، محمدرضا، (1373)، توسعه و نوسازی ایران در دوره رضاشاه، تهران: مرکز انتشارات جهاد دانشگاهی، واحد شهید بهشتی.
دوگوبینیو، ژوزف آرتور، (1383)، سه سال در آسیا، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: نشر قطره.
دولت‌آبادی، یحیی، (1387)، حیات یحیی، (جلد اول، دوم، سوم و پنجم)، تهران: انتشارات فردوس.
زرین‌کوب، عبدالحسین، (1390)، روزگاران؛ تاریخ ایران از آغاز تا سقوط سلطنت پهلوی، تهران: انتشارات سخن.
سمیعی اصفهانی، علیرضا، (1387)، «جامعه‌ قدرتمند، دولت ضعیف: تبیین جامعه‌شناختی مناسبات دولت ـ جامعه در ایران عصر قاجار»، فصلنامه سیاست، دوره 38، شماره 3.
سینایی، وحید، (1384)، دولت مطلقه، نظامیان و سیاست در ایران (1357-1299)، تهران: نشر کویر.
سیوری، راجر، (1372)، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
طوسی، خواجه نصیر، (1370)، اخلاق ناصری، قم: انتشارات علمیه اسلامی.
علیزاده، حسن، (1386)، فرهنگ خاص علوم سیاسی، تهران: انتشارات روزنه.
عنصرالمعالی کیکاوس بن اسکندربن قابوس بن وشمگیر بن زیار، (1312)، قابوس‌نامه، به کوشش سعید نفیسی، طهران: مطبعه‌ مجلس.
عیسوی، چالرز، (1369)، تاریخ اقتصادی ایران (1332-1215 ه ق)، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشر گستره.
غفاری، مسعود و شهروز شریعتی، (1387)، «بنیان‌های آرمان‌خواهی در فرهنگ سیاسی ایرانیان»، راهبرد فرهنگ، شماره 3.
فوران، جان، (1389)، مقاومت شکننده؛ تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی، ترجمه احمد تدین، تهران: مؤسسه‌ خدمات فرهنگی رسا.
قاضی طباطبائی، حسن، (1347)، «ارشادنامه‌ میرزای قمی»، نشریه‌ دانشکده ادبیات تبریز، سال بیستم، شماره 3.
کدیور، محسن، (1387)، نظریه‌های دولت در فقه شیعه، تهران: نشر کویر.
کریستن‌سن، آرتور، (1385)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران: صدای معاصر.
کدی، نیکی.آر، (1387)، ایران دوران قاجار و برآمدن رضاخان (1304-1175)، ترجمه مهدی حقیقت‌خواه، تهران: انتشارات ققنوس.
کدی، نیکی، (1389)، ایران در زمان واپسین شاهان قاجار1922-1848، تاریخ ایران کمبریج، جلد هفتم، قسمت دوم قاجاریه، ترجمه تیمور قادری، تهران: مهتاب.
کسروی، احمد، (1387)، تاریخ مشروطه‌ ایران، تهران: مؤسسه‌ انتشارات امیرکبیر.
الگار، حامد، (1388)، نیروهای مذهبی در ایران قرن بیستم، تاریخ ایران کمبریج، جلد هفتم، قسمت سوم، دوره پهلوی، تهران: انتشارات مهتاب.
لمبتن، ا.ک.س، (1369)، مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
لمبتون، ا.ک.س، (1389)، زمین و زمین‌داری و درآمد دولت در قرن نوزدهم، تاریخ ایران کمبریج، جلد هفتم، قسمت دوم، قاجاریه، ترجمه تیمور قادری، تهران: مهتاب.
مارتین، ونسا، (1390)، عهد قاجار: مذاکره، اعتراض و دولت در ایران قرن سیزدهم، ترجمه حسن زنگنه، تهران: نشر ماهی.
مانهایم، کارل، (1380)، ایدئولوژی و یوتوپیا، ترجمه فریبرز مجیدی، تهران: انتشارات سمت.
مدنی، سیدجلال‌الدین، (1378)، تاریخ سیاسی معاصر ایران، جلد اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
مستوفی، عبدالله، (1384)، شرح زندگانی من؛ تاریخ اجتماعی و اداری دوره‌ قاجاریه (از کابینهی قرارداد وثوق‌الدوله تا آخر مجلس مؤسسان)، جلد دوم و سوم، تهران: انتشارات زوار.
ملکم، سر جان، (1362)، تاریخ ایران، ترجمه میرزا اسماعیل حیرت، تهران: انتشارات فرهنگسرا یساولی.
میگدال، جوئل، (1395)، دولت در جامعه (چگونه دولت‌ها و جوامع یکدیگر را متحول ساخته و شکل می‌دهند؟)، ترجمه محمدتقی دلفروز، تهران: انتشارات کویر.
ناظرزاده کرمانی، فرناز، (1376)، اصول و مبادی: فلسفه سیاسی فارابی «شرح نظریه مدینه فاضله با تطبیق بر آراء افلاطون و ارسطو»، تهران: انتشارات دانشگاه الزهراء.
نجف‌زاده، مهدی، (1387)، «بازخوانی رابطه‌ قدرت در ایران: دولت ضعیف و جامعه‌ قوی»، فصلنامه سیاسی اجتماعی رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، شماره3.
نجفی اصفهانی، نورالله، (1390)، مکالمات حاجی مقیم و مسافر در: رسایل مشروطیت: مشروطه به روایت موافقان و مخالفان، غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران: انتشارات مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
النجفی المرندی، ابوالحسن، (1303ق)، دلائل براهین الفرقان فی بطلان نواسخ محکات القرآن، تهران: بی‌نا.
نراقی، ملااحمد، (1387)، معراج‌السعاده، تهران: انتشارات ولی عصر (عج).
نظامی گنجوی، (1385)، کلیات خمسه/ هفت پیکر، تهران: نشر طلوع.
نفیسی، سعید، (1388)، زندگی، آثار و افکار حکیم ایرانی ابن سینا، تهران: کتاب پارسه.
نوائی، عبدالحسین، (1369)، ایران و جهان؛ از قاجاریه تا پایان عهد ناصری، تهران: مؤسسه نشر هما.
نهج‌البلاغه، نامه53، عهدنامه مالک اشتر.
هانتینگتون، سموئل، (1386)، سامان سیاسی در جوامع دستخوش دگرگونی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: نشر علم.
همایون کاتوزیان، محمد علی، (1389)، تضاد دولت و ملت؛ نظریه‌ تاریخ و سیاست در ایران، ترجمه علیرضا طیب، تهران: نشر نی.

ب) انگلیسی

Ashraf, Ahmad,(1988), “Bazaar-Mosque Alliance: The Social Basis of Revolts and Revolutions”, International Journal of Politics, Culture & Society, Vol. 1 Issue 4.
Atabaki, Touraj, (2007), The State and the Subaltern, Modernization, Society and State in Turkey and Iran, London and New York, I.B. Tauris Publishers (in Association with The International Institute of Social History).
Carr, Edward Hallett, (1995), The Twenty Year’s Crisis, 1919-39: An Introduction to the Study of International Relation, London: Macmillan.
D Mclellan, (1986), Ideology, Miltton Keynes: Open University.
Matthee, Rudi, (2000), “Merchants in Safavid Iran: Participants and Perceptions”, Journal of Early Modern History, Vol. 4 Issue 3/4.
Migdal, Joel, s, (1988),Strong Societies and Weak States; State- society Relationship and State Capabilities in the Third Worlds: Princton University Press.
Weber, Max, (2011), Methodology of Social Sciences, Translated and Edited by Edward Shils, Henry A. Finch, New Jersey: Transaction Publishers.