نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری تاریخ دانشگاه پیام نور تهران

چکیده

این مقاله قصد دارد ضمن تحلیل پیامدهای توزیع منابع طبیعی (زمین و آب) در ساختار سیاسی و اجتماعی، نظریه رانت­داری را به‌مثابه رهیافتی بدیل برای تبیین پاره­ای از رخدادهای تاریخی و مسائل سیاسی و اجتماعی ایران ارائه کند. مسئله اصلی مقاله تبیین پیامدهای توزیع اصل منابع طبیعی در ایران دورۀ قاجاریه است. داده‌ها از آرشیو اسناد ملی و سایر منابع کتابخانه­ای گردآوری و به روش تاریخی تحلیل رانت مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. یافته‌ها نشان می­دهد در تاریخ اقتصادی ایران دولت به‌عنوان بزرگ­ترین توزیع کننده منابع طبیعی (زمین و آب) در طرف عرضه و جامعه (سرمایه و کار) به‌عنوان بزرگ­ترین مصرف کننده در طرف تقاضا قرار می­گیرد. ساختار نهادهای سیاسی و اجتماعی بر اساس الگوی اجرای عدالت اجتماعی در توزیع منابع طبیعی به‌شکل انحصاری قوام می­یابد. این الگو از عوامل اصلی ایجاد رانت و تثبیت نهاد رانت­داری در دولت بوده است. در دورۀ قاجاریه تیول، تسعیر، تفاوت عمل و حقوق و مواجب شاهزادگان مهم‌ترین کانال­های توزیع رانت، منشعب از نهاد رانت­داری دولتی بودند. این کانال­ها پس از انقلاب مشروطه با اقدام قاطعانه مجلس اول مسدود شدند. نهاد رانت­داری دولتی از عوامل اصلی ناکارآمدی نظام مالیات­گیری، کاهش مستمر درآمد دولت و شیوع رشوه و فساد بود. هدف نهایی توزیع رانت معافیت از پرداخت مالیات بود. از دیگر پیامدهای مهم رانت­داری می­توان به واگذاری امتیازات بزرگ اقتصادی و وقوع انقلاب مشروطه اشاره کرد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Consequences of the Distribution of Natural Resources (land and water) In The Political and Social Structure Based on State Rent Management Theory Case Study: The Middle of the Naseroddin Shah Period to Constitutional Revolution

نویسنده [English]

  • Shayan Karami

چکیده [English]

This paper intends to analyze the consequences of the distribution of natural resources (land and water) in the political and social structure, to present rent management theory as an alternative approach to explaining some of the historical events and the political and social issues of Iran. The main issue of the paper is the explanation of the consequences of the distribution of the natural resources in Iran during the Qajar period. The data was collected from the National Documents Archives and other library resources, and by historical method, the rent analysis was analyzed. The findings show that, in Iran's economic history, the government is placed as the largest distributor of natural resources (land and water) on the supply side, and society (capital and labor) is placed as the largest consumer, on the demand side. The structure of political and social institutions, based on the model of the implementation of social justice, in the distribution of natural resources, monolithically consolidates. This pattern has been one of the main factors behind the creation of rents and the establishment of rents management institution in the government. During the Qajar period, Thiol, conversion, the difference in prices and the salaries and wages of the princes, have been the most important channels for the distribution of rents, split from the rent government agency. These canals were blocked after the Constitutional Revolution, with the decisive action of the first parliament. The state rent agency was one of the main factors in the ineffectiveness of the tax system, the continued decline in government revenue, and the prevalence of bribes and corruption. The ultimate goal of distributing rents has been the exemption from tax payments. Other important consequences of rents include the transfer of major economic privileges and the occurrence of a constitutional revolution. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar
  • Royalty
  • Land distribution
  • Constitutional revolution
ابریشمی، حمید؛ ‌هادیان، محمد (1383)، «رانت­جویی و رشد اقتصادی (شواهد تجربی از ایران)»، تحقیقات اقتصادی، شماره 67، 1-28.
احتشام السلطنه، میرزا محمودخان (1367)، خاطرات، به کوشش سید مهدی موسوی، تهران: زوار.
اشرف، احمد (1359)، موانع تاریخی رشد سرمایه­داری در ایران: دوره قاجار، تهران: زمینه.
اف، عبدالله (1361)، روستاییان ایران در اواخر دوران قاجاریه، ترجمه مارینا کاظم‌زاده، تهران: مجموعه کتاب آگاه.
ایزدپناه، حمید (1376)، تاریخ جغرافیایی و اجتماعی لرستان، ج1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
بادامچی، حسین (1391)، «اجاره­نامه زمین کشاورزی: تحلیل سه سند حقوقی از ایلام باستان به همره ویرایش متن اکدی»، پژوهش­های ایران­شناسی، شماره 2، 38-21.
بادامچی، حسین (1391)، «جایگاه فرمان اوروکاگینا در تاریخ شکل­گیری حقوق سومری»، پژوهش­های علوم تاریخی، دوره 4. شماره 1، 59-39.
بادامچی، حسین (1395)، «سواره نظام بابلی در ارتش هخامنشی: تحلیل یک سند بابلی درباره زمین اسب»، فصلنامه تحقیقات حقوقی، شماره 75، 273-253.
بلاکر، مارک (1381)، «آشنایی با مکاتب اقتصادی: مکتب کلاسیک»، ترجمه سیدحسین میرجلیلی، مجله اقتصادی، سال دوم. شماره 13 و 14، 70-85.
تنکابنی، حمید (1389)، «تحلیلی بر مناسبات تولیدی و نوع مالکیت در ایران و تأثیرات آن بر دیوان­سالاری عصر قاجار»، اقتصاد تطبیقی، سال اول. شمارۀ اول، 23-39.
توحیدلو، سمیه (1394)، حیات اقتصادی ایرانیان در دوران مشروطه، تهران: هرمس.
جاوید، محمدجواد؛ جمالی، فریما (1388)، «تعامل عدالت و دولت در ایران باستان با تأکید بر تحقیقات تاریخی در حقوق هخامنشیان»، فصلنامه حقوق، دوره 39، شماره 4، 131-111.
جمال‌ارونقی، مهرداد (1393)، تاریخچه مالیه ایران، تهران: معانی.
جمالزاده، محمدعلی (1376)، گنج شایگان: اوضاع اقتصادی ایران، تهران: انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
حاجی­یوسفی، امیر محمد (1376)، «رانت، دولت رانتیر و رانتیریسم: یک بررسی مفهومی»، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره125-126، 152-155.
حافظ­نیا، محمدرضا (1387)، مقدمه­ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، تهران: سمت.
خسروی، خسرو (1342)، «بزرگ مالکی در ایران از قاجاریه تا امروز»، اندیشه و هنر، دورۀ چهارم. شماره7، 500-523.
خضری، محمد؛ رنانی، محسن  (1383)، «رانت­جویی و هزینه‌های اجتماعی آن»، نامه مفید، دوره10، شماره45، 45-80.
خضری، محمد (1382)، «افزونه­جویی و توسعه اقتصادی»، پژوهش­ها و سیاست‌های اقتصادی، شماره28، 93-111.
دوگوبینو، کنت (بی‌تا)، سه سال در ایران، ترجمه ذبیح الله منصوری، تهران: فرخی دیکشنری آنلاین آبادیس، معنی تفاوت، بازیابی در https://dictionary.abadis.ir/fatofa/
رنه دالمانی،‌ هانری (1378)،  از خراسان تا بختیاری، ترجمه غلامرضا سمیعی ،ج1، تهران: طاووس.
سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی (ساکما): 3118/260 ؛ 49918/240 ؛ 2811/240 ؛ 30443/240 ؛ 6390/295 ؛ 6390/295 ؛ 1302/296 ؛ 95549/240 6125/240
سایکس، پرسی مولزورث (1381)، تاریخ ایران، ترجمه محمد فخرداعی گیلانی، ج2، تهران: افسون.
سلطانی، محمدعلی (1385)، نهضت مشروطیت در کرمانشاه و کنگاور، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
سنجابی، علی­اکبرخان (1380)، ایل سنجابی و مجاهدت‌های ملی ایران، به کوشش کریم سنجابی. تهران: شیرازه.
سیف، احمد (1373)،  اقتصاد ایران در قرن نوزدهم، تهران: چشمه.
سیف، احمد (1380)، استبداد، مسئله مالکیت و انباشت سرمایه در ایران، تهران: رسانش.
شاپوریان، عنایت‌الله (1350)، بیست و پنج سده مالیات، بی‌جا.
شوستر، مورگان ویلیام (1334)، اختناق ایران، ترجمه ابوالحسن موسوی شوشتری، تهران: کاویان.
شیرین­کام، فریدون؛ فرجام­نیا، ایمان (1393)، سرگذشت پنجاه کنش­گر اقتصادی ایران، تهران: فرهنگ صبا.
صفی­نژاد، جواد (1381)، «شیوه‌های اخذ مالیات در مناطقی از عشایر لرنشین ایران»، نامه انسان­شناسی، شمارۀ یک، 15-32.
عین السلطنه، قهرمان میرزا سالور (1376)، روزنامه خاطرات، به کوشش محسن میرزایی، ج1، تهران: زریاب.
عیسوی، چارلز (1388)، تاریخ اقتصادی ایران (عصر قاجار، 1332- 1215ق). ترجمه یعقوب آژند. تهران: گستره ایران.
غنی­نژاد، موسی. (مرداد 1379). «روشنفکری ایرانی و بی­خبری از توسعه»، بازتاب اندیشه، شماره 5، 26-32.
فووریه، ژوانس (1368)، سه سال در دربار ایران، ترجمه عباس اقبال آشتیانی، به کوشش همایون سعیدی، تهران: دنیای کتاب.
قانون اساسی مشروطیت (بی­تا)، تهران: مجلس شورای ملی.
کاتوزیان، محمدعلی (1377)، اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.
کرزن، جرج ناتانیل (1380)، ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، ج3. تهران: علمی و فرهنگی.
گلاویژ، علی (1361)، مناسبات ارضی در کردستان (فروپاشی نظام عشیره‌ای)، تهران: روزبه.
لرد کرزن، جرج (1362)، ایران و قضیۀ ایران، ترجمه وحید مازندرانی، ج2، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
لمبتون، آن­کاترین (1362)، مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: علمی و فرهنگی.
مجد، محمدقلی (1387)، قحطی بزرگ 1296-1298ش/ 1919-1917م، ترجمه محمد کریمی، تهران: مؤسسه پژوهش و مطالعات سیاسی.
مجدالملک، میرزا محمدخان (1357)، کشف الغرایب مشهور به رسالۀ مجدیه، به کوشش فضل الله گرگانی، تهران: اقبال.
مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی، متمم قانون اساسی مشروطه. بازیابی در rc.majlis.ir/fa/law/show/133414
مستوفی، عبدالله (1326)، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجار، ج3، تهران: علمی.
مصدق، محمد (1364)، خاطرات و تألمات دکتر محمد مصدق، به کوشش ایرج افشار، تهران: علمی.
ملائی­توانی، علی­رضا (1391)، «تبیین ریشه‌های اجتماعی و اقتصادی انقلاب مشروطه»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال دوم، شماره دوم، 135-159.
مونس الدوله (1380)، خاطرات، به کوشش سیروس سعدوندیان، تهران: زرین.
مؤمنی، باقر (1359)، مسئله ارضی و جنگ طبقاتی در ایران، تهران: پیوند.
واتسون، گرنت (1356)، تاریخ ایران دورۀ قاجاریه، ترجمه ع. وحید مازندرانی، چاپ چهارم. تهران: امیرکبیر.
وثوقی، منصور (1377)، جامعه‌شناسی روستایی، تهران: کیهان.
Beblawi, Hazem& Luciani, Giacomo (1987), The Rentier State. V. IV, New York: Groom Helm.
Beblawi, Hazem (1987), “The Rentier State in The Arab World” in Hazm Beblawi and Giacomo Luciani, eds. The Rentier State, New York: Groom Helm.
David W. Pearce (1989), The Mit Dictionary of Modern Economics. Cambridge: Mass Mit Press.
Mahdavy, Hossein (1970), “The Pattern and Problem of Economic Development in Rentier State: The Case of Iran” in M. A. Cook. Studies in the Economic History in the Middle East, Oxford University Press, 428-467.
Marshall, Alfred (1938), Principles of Economics. London: Macmillan.
Menger, Karl (2007), Principles of Economics. Translated by: James Dingwall and Bert F. Hoselitz. U.S.A: Ludwig Von Mises Institute.
Ricardo, David (2001), On the principles of the political economy and taxation. Canada: Batoche Books.
Seyf, Ahmad (1998), “Obstacles to the Development of Capitalism: Iran in the Nineteenth Century”. Middle Eastern Studies, 34 (3), 54-82.
Stanly, Jeons W (1888), The Theory of Political Economy. London: Macmillan.
Tullock, G (1967), “The Welfare Costs of Tariffs, Monopolies and Theft”. Economic Inquiry, 5 (3), 224-232.